Yutang Pangandoy

YUTANG PANGANDOY

Comprehensive Agrarian Reform Law of 1988

Republic Act No. 6657

Chapter I
Preliminary Chapter

SECTION 1. Title. - This Act shall be known as the Comprehensive Agrarian Reform Law of 1988.

Kini ang sugilanon sa yuta…

Usa ka haruhay ug tul-id nga kaugmaon apan napukan sa usa ka yabag nga kahimtang.  Bisan pa niana, matud nila dili pa kini katapusan sa tanan.  Sa umaabot nga yugto sa kinabuhi aduna pa gihapoy hayag nga paglaom. Hinungdan nga napadayag ang mga kasinatian ug sugilanon sa 144 nga gipanag-iyahan sa mga pamilyang nakigbisog, sa mga igsoon natong lumad sa Miarayon, kang Jaqueline nga nakasinati  ug sa iyang mga kauban nga gihikawan ug gibawian og yuta, sa mga saop sa Misoret nga nagahandom nga madungog ang ilang mga ungol ug yangongo, sa walo ka pamilyang nawad-an og panimalay ug naglatagaw sa bisan asang lugar para lamang mabuhi, ug ang magtiayong Fuentes nga nabanlog sa bilanggoan. 

Sugilanon kabahin sa pakigbisog. Bugno nga hilabihan uban sa pagdahom nga mapahat ngadto sa mga kabus nga mag-uuma ug maangkon ang yutang gidamgo nga gisaad sa balaod basi sa programang repormang agraryo.  Ang mga kasinatian sa mga mag-uuma sa Mindanaw.

Paminawon ta ang ilang sugilanon…

SECTION 2. Declaration of Principles and Policies. - It is the policy of the State to pursue a Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP). The welfare of the landless farmers and farm workers will receive the highest consideration to promote social justice and to move the nation towards sound rural development and industrialization, and the establishment of owner cultivatorship of economic-sized farms as the basis of Philippine agriculture.

To this end, a more equitable distribution and ownership of land, with due regard to the rights of landowners to just compensation and to the ecological needs of the nation, shall be undertaken to provide farmers and farm workers with the opportunity to enhance their dignity and improve the quality of their lives through greater productivity of agricultural lands.

“Puloy-anan”

            Porbida!

          8 ka armadong tawo… 3 ka mga dagkong trak…  1 ka pwersadong grupo.  “Unaha tong balay sa duol!” singgit ni sirip Maestrado ngadto sa iyang mga tawo sa PNP og gitudlo ang akong gamay nga balong-balong.  “Hangyo lang ko sir… hatagi intawon ko og 5 ka adlaw para kami ra ang moguba sa among mga balay para pud dili madaot ang among mga kahoy!  Pahangyoa intawon ko sir!”

          Tuig 1951 pa ako nagpuyo sa Sitio Domayocdoc, Barangay San Miguel, Lungsod sa Gingoog.  Tolo ka tuig gikan sa pagpuyo nako dinhi, tuig 1954, nakaplagan ko ang usa ka maanyag nga binuhat. Siya ang akong  pinalanggang asawa. Si Piligia.  Ultimo ug ordinaryo nga kinabuhi apan kanunayon nga nagpadayon tungod kay daghan kami mabuhat sa among gamayng luna nga naangkon namo pinaagi sa programang agraryo. Naangkon namo ang among yuta og anaa kami CLOA nga nagpamatood niana. Nagtanum kami sa mga naglaing-laing lagutmon sama sa  kamote, balanghoy, lut-ya, ubi ug uban pang talamnon nga makatabang sa among panginabuhian sama sa mais ug lubi.  Anaa usab kami pipila ka mga buhion nga mga hayop - baboy ug manok. Malinawon ang among kahimtang diri sa Domayocdoc.

          “Tay, asa na ang atong himongaan?” ngangutana ang akong kamanghorang anak samtang nagapaabot kami sa among panihapon. Kadtong gabiuna, petsa 3 sa bulan sa Marso, nakita ko sa akong mga mata ang 9 ka balay nga nagun-ub ug gipang-guba sa mga tawo nga walay kasing-kasing ug kalo-oy.  Matod pa ni sirip, mga anak daw ni Don Sulpicio Lugod ang tinuod nga nanag-iya sa among mga luna.  Pero kinsa sila?  Wala ko sukad-sukad nakakita nila nga nagtikad dinhi sa among luna!  Pastilan!  Nanigulang nami diri sa San Miguel, wala mi sukad kasinati sama ani nga mga sitwasyon. Makalibog para kanamo nga amo ang yuta apan kalit lang mi pahawaon kay naay lain nga manggaranon nga nagpanaiya daw… samot kalibog ang among ulo kay gigamitan kami og pwersa ug kusog nga nakapasiging-siging kanamo. Wala kami arang mabuhat.  Nagtanga ug naghinoktok ko…mitulo ang akong luha… naghuna-huna ko kung simbako mahitabo nga mapahawa mi, asa na mamuyo ang among mga anak?  Pastilan!  Pastilan!

SEC. 4. Scope. – The Comprehensive Agrarian Reform law of 1988 shall cover, regardless of tenurial arrangement and commodity produced, all public and private agricultural lands as provided in Proclamation No. 131 and Executive Order No. 229, including other lands of the public domain suitable for agriculture.

“Papel”

“Titulo…. Usa ka importante nga dokumento.  Basihan nga ako nanag-iya sa yuta.”  Mao kini ang pabalik-balik nga hisgot sa gobyerno ug si bisan kinsa nga abogado.  Oo, ako usa ka mag-uuma nga adunay titulo… CLOA ang tawag nila niini.  Dokumento nga gihatag nganhi kanako niadtong tuig 2001.  Pero nganong hantod karon anaa pa gihapon ako sa gawas sa luna nga matod pa nila akoa man unta?  Nilabay na ang dugay nga mga katuigan apan walay bili ang gikuptan ko nga titulo. 

Sakit pamalandungon ky ang titulo nga 5 ka tuig na nako ginakuptan, matod pa sa DAR, kinahanglan nila e kansela.  Ang DAR usa ka instrumento nga nahatag kanako ang maong dokumento apan sila karon ang mokansela niini?  Sayop daw ang paghatag sa DAR nganhi kanako?  Wala daw makasubay sa husto nga proseso ug ang kanhi tag-iya wala mabayari sa gobyerno?  Pero ngano?  Nganong ako isip usa ka mag-uuma ang manubag sa tanan kasaypanan nga nabuhat sa DAR o gobyerno?  Nganong ako ang mag-antos sa sayop nga wala nako mabuhat?  Ang nabuhat ko lang mao ang pagbaton og kaugalingong yuta ug kini akong katungod… Ngano man DAR?  Ngano imong gipasagdan ang mga panghitabo?  Dili ba, ikaw man unta ang magpaluyo kanako ug magprotektar sa akong mga katungod isip usa ka mag-uuma?  Ang CLOA ba nga imong gihatag ug gidonol kanako usa lang ba ka papel o magpabilin nga papel nga walay pulos?

SEC. 9. Ancestral Lands. - For purposes of this Act, ancestral lands of each indigenous cultural community shall include, but not be limited to, lands in the actual, continuous and open possession and occupation of the community and its members: Provided, That the Torrens System shall be respected.

The right of these communities to their ancestral lands shall be protected to ensure their economic, social and cultural well-being. In line with the other principles of self-determination and autonomy, the systems of land ownership, land use, and the modes of settling land disputes of all these communities must be recognized and respected.

“Putitlog”

            ASA ANG MGA GAHI?  GAHI MAN KAHA ANG MIARAYON? GAHI MAN KAHA MO! GAHI MAN KAHA ANG MGA ANGHEL?  Unsa to siya?  Nganong nanghasi man sila ni Tamsi kanako?  ASA ANG MGA ANGHEL NGA PUTI OG ITLOG?  Nganong gitiunan man ko sa mga armado nga tawo sa taas ug dagko nga mga armas? Suko kaayo ang mga dagway daw andam mopatay… andam na mandasmag ug mandagmal.  PINUSILAY TA!  Nganong nanghasi man sila kanako nga wala man koy gibuhat nga dautan nila. Dili man ni ilang teritoryo? Unsa ba kaha ilang motibo? ASA ANG MGA GAHI?  Yuta ni sa mga Talaandig!  GAHI MAN KAHA ANG MIARAYON?  Gihatag na ni sa presidente niadtong 2003!  GAHI MAN KAHA ANG MGA ANGHEL!  Kabalo man sila nga amo na ni nga yuta!  ASA MAN ANG MGA ANGHEL NGA PUTI OG ITLOG?  Nganong ilogon man ni Don Ramon Aberasturri ang among Yutang Kabilin? Kami nga mga Talaandig nanag-iya na niining yutaa sa kanhiay pa!  Kabilin sa among mga ginikanan nga nangahanaw na!  Ana ba kasayon nila daug-daogon ang mga kabus ug walay igong kusog nga mosukol?

SEC. 24. Award to Beneficiaries. - The rights and responsibilities of the beneficiary shall commence from the time the DAR makes an award of the land to him, which award shall be completed within one hundred eighty (180) days from the time the DAR takes actual possession of the land. Ownership of the beneficiary shall be evidenced by a Certificate of Land Ownership Award, which shall contain the restrictions and conditions provided for in this Act, and shall be recorded in the Register of Deeds concerned and annotated on the Certificate of Title.

“hatag-bawi”

Sa Purok 6, Bolisong, lungsod sa El Salvador, nahitabo ang ngilngig nga pagpanghasi sa mga maguuma nga malinawong nagatikad sa ilang tagsa-tagsa ka luna… kini usa lamang ka pahat sa among gamay nga kasinatian.

Alas 10:25 ang takna sa kabuntagon, miabot ang trak nga gipanagiyahan ni Julie Dayrit, sakay ang mga armadong grupo.  Ang mga sinugong tawo ni Dayrit mikalit lang og sulod sa kinoral ug gitikad nga kayutaan sa Bolisong CARP Beneficiaries Association (BCBA) ug diha-diha, atras-abanti, gipangligsan ug ginayatak-yatakan sa walay kasing-kasing nga mga sinugo ni Dayrit ang mga mais sa uma sa taga BCBA.  Gipang-ibot ang mga posti sa koral, gipanglangkat ug gisunog ang mga balatingga nga didto nakapintal ang mga numero sa CLOA nga nagapamatood nga sila ang tag-iya sa maong yuta.

Si Jose usa ka benepisyaryo sa maong yuta ug nagapuyo sulod sa ilang naangkon nga luna.  “Niadtong taknaa anaa ako sa lungsod sa Opol aron mag-apil ug husay sa among kaso.  Mao nalang ang akong naabtan nga ang akong payag lahi na ang nagpuyo.  Mga armadong tawo na.  Ang akong asawa ug mga anak atoa na nagpungko ug nagtikong-kong sa gamay nga payag-hulatanan, wala sila’y dala nga bisan usa ka gamit gikan sa among balay kay tionan man sila sa pusil sa mga guardia ni Dayrit.

Guba! Labonog ang mga sipa ug nanglagapak ang mga bonal… gipangtadyakan ang mga pultahan ug gipangbonalan ang mga dingding nga sulirap.  Hinongdan sa pagkahagba sa balay sa among kaubang maguuma.

Nag-ilog kinabuhi si Jaquiline tungod kay ahat ang iyang pagpanganak.  Walay nakatabang kaniya tungod kay nabudlay ug nagkapuliki ang tanan sa pag-atiman sa panghitabo.  Apil iyang bana atoa sa ilang nataran nakig-ariglo nga dili maguba ilang balay.  Miotong og taman si Jaquiline...luspad na.  Mihilak ang bata. Wala pa makalingkawas si jaquiline… mao na lang ilang naabtan nga luya na siya… nagkugos sa iyang anak samtang nagtangag pa ang pusod sa iyang matris ug nagbanaw ang dugo sa iyang lubot.

“Nagtapok kaming tanan.  Asa na kaha mi mopaingon?  Asa mi magpuyo?  Unsa among kaonon?  Unsa ang kaugmaon sa among mga anak?  Kami? “

Bisan pa sa kawad-on ug lisod sa sitwasyuon, nagapabilin gihapon ang among salig sa proseso ug sistema sa justisya nga kini adunay kasulbaran sa malinaw nga pamaagi. Nagpadayon ang hulga ug mga pagpanamastamas sa katungod adtong panahona upon wala matandog ang among mga kadasig

SEC. 37. Support Services to the Beneficiaries. – The PARC shall ensure that support services to farmer-beneficiaries are provided, such as:

(a)  Land surveys and titling;

(b)  Liberalized terms on credit facilities and production loans;

(c)   Extension services by way of planting, cropping, production and post-harvest technology transfer, as well as marketing and management assistance and support to cooperatives and farmer’s organizations;

(d)  Infrastructure such as access trails, mini-dams, public utilities, marketing and storage facilities; and

(e)  Research, production and use of organic fertilizers and other local substances necessary in farming and cultivation.   

“Kwarto”

13 minutos.  Kapoy magpaabot.  2 ka oras, 4 minutos.  Napul-an nako ug paabot.  6 ka adlaw, 7 ka oras, 10 minutos.  Kalisod ba kung walay buhaton.  Lisod kung naa ta sa sulod.  Peste!  Wala ko’y mabuhat diri… maboang ko!

          17 ka adlaw, 8 ka oras, 3 ka minutos.  Malisod kaayo kay kaming duha sa akong pinalanggang asawa nga si Patricia ang walay mabuhat.  Nisamot kalisod ang akong gibati kay apil ang akong manghud nga si Ramir ang walay mabuhat.  Kalitse!  Lisod ning naa ra ta sa sulod!  1 ka bulan, 5 ka adlaw, 9 ka oras, 11 minutos.  Kaming tulo nagpabilin pa gihapon nga nabanlog sa bilanggoan.  Sulod sa kwarto sa BJMP diri sa Valencia.  Hinungdan? Tungod sa pagpasangil kanamo sa kanhing nagahupot sa yuta. Kami napreso sa bilanggoan tungod sa among malinawong pagpuyo ug pagpanginabuhi sa among kaugalingong yuta.  300, 000 ang kantidad kada usa sa amo para kami maka gawas sa makadyot.  Pesteng yawa!

          6 ka bulan, 9 ka adlaw, 18 ka oras, 3 minutos.  Kami nakigbisog nga mabawi ang among yuta para matagaan og maayo nga kinabuhi ang among tulo ka anak ug labaw sa tanan, mahatag ang ilang mga panginahanglan.  Kinsa na kaha ang nag-alima kanila karon?  Naa ba kaha silay makaon?  Naka-eskwela pa ba kaha sila?  Buhi pa kaha sila?  Sakit kau para kanamo nga mga ginikanan nga mahilayo sa among mga anak. 10 ka bulan, 2 ka adlaw, 2 ka oras, 15 minutos.  Nganong ingon ani na man ni among kinabuhi nga gipangandoy man lang unta namo nga makabaton ug makaangkon sa yuta?  Karon nga anaa na sa amo ang yuta, napriso naman hinuon mi!  Asa ang hustisya niana? 

          1 ka tuig, 2 ka bulan, 7 ka adlaw, 3 ka oras, 10 minutos.  Napul-an na ko og paabot… Peste!

SEC. 65. Conversion of Lands . - After the lapse of five (5) years from its award, when the land ceases to be economically feasible and sound for agricultural purposes, or the locality has become urbanized and the land will have greater economic value for residential, commercial or industrial purposes, the DAR, upon application of the beneficiary or the landowner, with due notice to the affected parties, and subject to existing laws, may authorize the reclassification or conversion of the land and its disposition: Provided, That the beneficiary shall have fully paid his obligation.

“Babuyan”

Ako si Calib, usa ka miyembro sa MAPALAD...  

Katorse anyos pa lang ako adtong panahuna nga nakiglambigit ko para makaangkon og kaugalingon nga yuta ako ug ang akong pamilya. Makabaton og kaugalingong yuta?  Wala koy masabtan bahin ani… sukad sa akong pagkahimugso hangtod atong tongura, ang akong nasayran mao nga walay usa ka tawo nga pwede magmanag-iya og yuta tungod kay ang yuta gipanag-iyahan sa tanan.  Kini ang gitudlo ug ginamatoto sa akong mga ginikanan.  Ang among tribu nga Higaonon ang nagmanag-iya niining tibook 144.  Si Quisumbing daw ang tag-iya?  Karon si Cojuangco?  Kinsa nang mga tawhana?  Wala ko kaila nila… mga apuhan nako nga higaonon ang tag-iya niini.  Ang nakalibog lang kanako kay kung amo kini ngano wala mi sa sulod niini?  Ngano kinahanglan magpakita pa og papel nga magpamatood nga amo ni?  Ngano tugotan sa gobyerno nga tukuran og dagkung hotel, stablis semento o dagkung gambalay para sa babuyan?  Sa nasayran ko… ang yuta tamnanan ug mais, otanon, ug uban pang talamnon para sa among panginabuhian.

10 na ka katuigan ang milabay nga miadto ako sa lungsod sa manila para ipag-away ug isugakod ang among mga katungod sa among yuta… 10 anyos na ang milabay apan nagapaabot pa gihapon ko ug ang akong mga kauban nga makabalik mi og tikad sa among yuta… ang yuta nga kabilin sa among mga apuhan.

24 anyos na ko karon, adunay anak.  Unsaon kaha nako pagpasabot kanila nga ang nagkanaw-kanaw nga kayutaan nga malantawan sa gawas sa among panimalay among gipanag-iyahan?  Unsa kaha kung mangutana sila, “Tay, nganong wala ta sa sulod?  Tay, kinsa sila?  Ngano ilang gitukuran og mga dagkung hotel, stablis semento o dagkung gambalay para sa babuyan?”  Unsaon nako pagtubag?  Ikaw, unsaon nimo pagtubag?

SEC. 74. Penalties. – Any person who knowingly or willfully violates the provisions of this Act shall be punished by imprisonment of not less than one (1) month to not more than three (3) years or a fine of not less than one thousand pesos (P1,000.00) and not more than fifteen thousand pesos (P15,000.00), or both at the discretion of the court.

Ang pagtotok sa bahandi ug gahum ngadto sa mga kamot sa pipila lang wala sukad makatabang para adunay malahutayong kalinaw ug kasigurohan sa kinabuhi.  Ang mga panghitabo sa kagahapon ug kasinatian nagpamatood nga ang pagpangabuso ug kagubot maoy kasagaran nga hinungdan sa pagka walay katagbawan.  Kini nakapabilo sa usa ka rebolusyon nga masmoresulta sa labaw pa nga problema.

Ang mga sugilanon nga napahat usa lamang ka buhi nga tistigo nga adunay dili patas nga sitwasyon sa katilingban.  Ang uban adunay sobra apan sa laing bahin, ang uban nagutman dili tungod kay walay salapi pangpalit sa pagkaon apan tungod kay walay makaon.  Walay pagkaon tungod kay walay yutang gitikad ug gipanag-iyahan.  Hulaton pa ba nato nga adunay makalas nga kinabuhi?  Basin unya dili na mahitabo nga ang yuta mamahimong tamnanan sa binhi apan mahimong yuta nga lubnganan  sa mga mag-uuma nga nagpakamatay sa ilang gituohan o sa mga mag-uuma nga wala masayod sa unsa ang ilang gipakigbisugan.

Sulod sa duha ka dekada sukad sa pag-implementar sa CARP, nagpabilin ang pit-os nga kahimtang sa  mga mag-uuma apan sa katapusang yugto sa pakigbisog nakab-ot ang ilang mga damgo ug pangandoy. Ang 20 ka anyos nga bugno sulod sa kwarto ug kalsada nagbunga ug kadaugan sa mga mag-uuma sa Hacienda Maria, sa 277 ektarya sa Sta. Josefa, Agusan del Sur.  Kini dayag nga ginasaysay…

Paminawa ang uban pa nga mga hagit ug tinuoray nga sugilanon sa yuta…

         

SEC. 76. Repealing Clause. - Section 35 of Republic Act Number 3844, Presidential Decree Number 316, the last two paragraphs of Section 12 of Presidential Decree Number 1038, and all other laws, decrees, executive orders, rules and regulations, issuances or parts thereof inconsistent with this Act are hereby repealed or amended accordingly.

SEC. 77. Separability Clause. - If, for any reason, any section or provision of this Act is declared null and void, no other section, provision or part thereof shall be affected and the same shall remain in full force and effect.

SEC. 78. Effectivity Clause. - This Act shall take effect immediately after publication in at least two (2) national newspapers of general circulation.

Approved:  June 10, 1988

** Ang mga manunulat nga si Jan Perry B. Eugenio, Gemro Rosiolado, Normita Batula ug mga kauban sa BALAOD Mindanaw.  Sila, uban sa ALG, nagatabang sa pagduso sa CARP Acceleration Bill sulod sa kongreso.